Sözcükte Yapı / Ekler

 

• Sözcük Kökü Nedir?

  Sözcükler, bir dildeki anlamlı en temel yapı birimidir. Sözcük kökü ise bir kelimenin anlamlı en küçük yapı birimidir. Tıpkı ağaç kökü nasıl ağacı toprağa bağlıyor ve ayakta tutuyorsa sözcüğün anlamını veren ve sözcüğü ayakta tutan da sözcüğün köküdür.

  • İsim kök: Varlıkların ismi olan köklere isim kök denir; deniz, kuş, su vb.
  • Fiil kök: Varlıkların iş, oluş ve hareketi anlatan köklere fiil kök denir; yap-, git-, düşün- vb. Dikkat ettiysen fiil kökler “-“ ile biter, çünkü fiil kökler sonuna mastar eki alır!

  Peki isim ve fiil kökü kolayca nasıl ayıracağım dediğini duyar gibiyiz. Eğer kök -mek veya -mak dediğimiz mastar ekini sonuna aldığından anlamlı oluyorsa fiil köktür. Mesela yukarda verdiğimiz fiil kök örneklerinin sonuna mastar eklersek yapmak, gitmek ve düşünmek gibi anlamlı hale geliyorlar. Fakat sen de fark etmişsindir ki isim köklerinin sonuna mastar eklersek kuşmak, denizmak gibi anlamsız hale geliyorlar.

  🚨🚨Şimdi sana çok önemli bir notumuz var: Bazı kökler hem isim hem fiil kök olma özelliğine sahiptir, bunlara sesteş kök denir. Geçen hafta sesteş sözcüklerden bahsetmiştik unuttuysan hemen tıklayıp hatırlayabilirsin! 

  Mesela sesteş olma özelliğine sahip olan yüz kelimesine bir bakalım: yüz kelimesi hem sayı olan 100’ü tanımlayan ismin kökü olarak isim köktür hem de yüzmek eyleminin kökü olan fiil köktür.

  ---

  Sözcükte Yapı Türleri ve Ekler

  Şimdi bir sözcüğün en temeli olan kökleri öğrendiğimize göre sözcük yapısını daha detaylı inceleyebiliriz. Sözcük yapısını basit sözcük, türemiş sözcük ve birleşik sözcük başlıkları altında inceleriz.

  

  Basit Sözcükler

  Yapım eki almamış, yapı olarak en basit halinde kalan sözcükler basit sözcüklerdir. Yani kök halindedirler. Sadece çekim eki alabilirler. 

  • Çekim eki derken mesela ismin hali ekleri olan -e, -i, -de ve -den eklerinin isim köke eklenmesini örnek verebiliriz. Bir cümle içinde kök halindeki ev kelimesinin “evi”, “eve”, “evde” veya “evden” hallerini görürsek buna basit sözcük deriz! Diğer örnekler ise çoğul eki olan -ler / -lar veya iyelik ekleridir.
  • Fiillerin sonuna eklenerek fiileri yüklem yapan kip ekleri de çekim ekleridir. Mesela git- fiil kökünü bir cümle içerisinde “gitti”, “gidiyor”, “gidecek” veya “gider” hallerini görürsek buna da basit sözcük diyeceğiz! Ayrıca fiil köklerin sonuna gelip olumsuz anlam yaratan -ma / -me eki de çekim ekidir (“gitmeyecek” sözcüğü de basittir).

  Türemiş Sözcükler

  Kök halindeki sözcüklere yapım eki eklenerek oluşturulan yeni sözcüklere türemiş sözcükler denir.  

  Yapım eki alarak başka sözcüklere dönüşen köklere gövde de denir, gövdelerin de yeniden yapım eki alıp yeni sözcükler oluşturması mümkündür!  Yani türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki vardır! Aşağıda türemiş sözcüklere örnek verdik ve ekleri başlarında “-“ ile gösterdik çünkü ekler sözcüklere eklenerek kullanılırlar, kendi başlarına anlamsızlardır!

  • Gözlük: göz + -lük   🡪  yaşlı: yaş + -lı  🡪 tuzlu: tuz + -lu.  🡪 kalemlik: kalem+ -lik

  Şimdi de gövdeden türemiş bir sözcük olan düşünceli sözcüğünün yapısını inceleyelim.

  • Düşünceli: düş + -ün + -ce + -li

  Düşün- fiil kökü “düş” isim kökünden türetilmiş bir fiil köküdür. Düşün- köküne gelen -ce eki ile düşünce isim kökü oluşturulmuş ve sonrasında gelen ekle son halini almıştır.

  Burada fark etmen gereken 2 önemli şey şuydu: 

  • Gövdelerden de ekler eklenerek yeni sözcükler türetilebilir!!!
  • İsim kökler ek ile fiil ve fiil kökler ekler ile isim olabilmektedir!!!

  🚨🚨İkinci önemli notumuz: Türemiş sözcükler türedikleri kök veya gövde ile anlam olarak ilişkilidir. Mesela tuzluk türemiş sözcüğü kökü olan tuz kelimesi ile ilişkilidir (tuzluğa tuz koyarız).  Yani mesela balık sözcüğünün köküne bal demeyeceğiz çünkü bal ve balığın anlam olarak bir bağı yoktur.

  Birleşik Sözcükler

  Sözcükte yapı konusunun son alt başlığındayız. Adı üstünde birden fazla sözcüğün birleşerek yeni sözcükler oluşturmasıyla birleşik sözcükler oluşur. Çekyat, kalemtıraş, sivrisinek, hissetmek vb kelimeler birleşik sözcüklere örnek olarak verilebilir. Birleşik sözcükleri daha sistemli inceleyebilmek adına 2 başlığa ayırıyoruz:

  

  Birleşik İsim: En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Örnekleri aşağıdan okuyabilirsin:

  • Sivrisinek : sivri+sinek  (Sıfat tamlaması ile oluşmuş)
  • Kuşburnu : kuş+burnu  (İsim tamlaması ile oluşmuş)
  • Biçerdöver : Biçer + döver (İki fiil kaynaşmasıyla oluşmuş)
  • Bilgisayar : Bilgi + sayar (Bir isim ve bir fiilin kaynaşmasıyla oluşmuş)

  Birleşik Fiil: En az iki sözcükten oluşmuş fillerdir. 3 farklı türü vardır:

  • 1. Yardımcı eylem ile oluşanlar: “etmek, olmak, kılmak” vb. yardımcı fiillerin isimlerle birleşmesi ile birleşik fiiller oluşur. Sorularda şıkları okurken hemen göze çarparlar!
    • Hissetmek: his + etmek
    • Fark etmek : fark + etmek
    • Kaybetmek: kayıp + etmek
    • Yardım etmek : yardım + etmek
  • 2. Kurallı Birleşik Fiiller: Belli kurallara göre birleşmiş birleşik fiillere kurallı birleşik fiil denir. Bu türün de 4 farklı alt kategori vardır ama hepsi de bulması çok kolay ve isimleri de ipucu durumda. Hemen anlatalım:
    • a. Yeterlilik fiili: -ebilmek ile oluşturulur, yeterlilik anlamı verir.  Yani okuduğunda hemen anlayabilirsin. “Soruyu yapabildin mi?” ve “Yarın beni arayabilir misin?” sorularındaki yüklemler birleşik fiillerdir.
    • b. Tezlik fiili: –evermek ile oluşturulur, adı üstünde tezlik anlamı katar. Okuduğunda tıpkı yeterlilik fiili gibi hemen anlayabilirsin. “Bir koşu ekmek almaya gidiverdi.” ve “Yarım saattir çözemediğim soruyu iki dakikada çözüverdi” cümlelerinin yüklemleri de birleşik fiillerdir.
    • c. Sürerlilik fiili: -ekalmak, -egelmek, -edurmak ile oluşturulur, süregelmişlik anlatır. 
      • “Sen bu kitabı okuyadur, ben hemen geleceğim.”
    • d. Yaklaşma fiili: Bir olayın az kalsın olacağın ama meydana gelmediğini anlatmak için kullanılırmakla birlikte -eyazmak ile yapılır.
      • “Matematik öğretmenimiz buzlu yolda düşeyazdı.”
  • 3. Deyimleşmiş Birleşik Fiiler: Birleşen 2 sözcüğün gerçek anlamlarını kaybedip mecaz anlam kazanmasıyla oluşmuşlardır.
    • “Son davranışları ile göze batıyor.”
    • “Sınava girmeden önce çıkarttığı özet notları gözden geçirdi.”

  ---

  Sözcükte Yapı Soruları Nasıl Çözülür?

  Konumuz burada son alırken sözcük konusunu neredeyse bitirmiş olduğunu düşünüyoruz!  Bizim görevimiz burada biterken senin görevin olan soru çözme kısmı başlıyor. Konuyu tam olarak anlamak için bol bol soru çözümü yapmak çok önemli. Kunduz’a şu ana kadar sorulmuş binlerce Sözcükte Yapı konulu soruyu aşağıdan inceleyebilirsin.

  

kaynakça: kunduz.com