FİİL (EYLEM) ÇATISI

Fiilde Çatı Konu Anlatımı

Fiilde Çatı Nedir?

Fiillerde çatı öznesine ve nesnesine göre olmak üzere iki grupta incelenir. Buna geçmeden önce çatılarla ilgili önemli bir uyarı yapalım.

Uyarı: İsim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz. Yani yüklemi isim olan cümlelerde çatı özelliğine bakamayız.
El elden üstündür (Bu cümlede çatı özelliği aramamalısın, yüklem isim.)

Özne – Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

Etken Çatı

• Etken çatıda özne bellidir ve işi yapandır. Yani öznesi gerçek öznedir. 
• Herhangi bir çatı eki almazlar. Bu önemli bir bilgi çünkü anlam üzerinden çatı özelliği aradığımız zaman anlamın farklı yorumlanması yüzünden çok fazla hata yapılıyor. 
  • Karikatür güldürür.  (Burada güldürme eylemini yapan karikatür belli olduğu için güldürür fiili etken çatılıdır.) 

Edilgen Çatı

• Edilgen çatıda özne işi yapmaz ve yapılan işten etkilenir. Bu tarz cümlelerde özne pasif kalır yani sözde öznedir.  
• Eylem  –l  ve –n eki alır.  
• Edilgen çatıda eylemden önce “başkası tarafından” getirilirse anlamlı olur. 
  • Mobilyalar taş – ın – dı (Burada özne olan mobilyalar taşınma eyleminden etkileniyor,  taşıma eylemini kimin yaptığı belli değil bu yüzden edilgen çatı olur.) 

Dönüşlü Çatı

• Dönüşlü çatıda özne hem işi yapıyor hem de yapılan işten etkilenir. 
• Öznesi gerçek özne olur. 
• –l ve –n eki alır.  
• Yani dönüşlü çatı, edilgen ve etken çatının bir karışımı olarak düşünebilirsin.  
  • Gizem, güzelce süsle – n – di (Burada Gizem hem süslenme eylemini yapıyor hem de süslenme eyleminden etkileniyor. Bundan dolayı dönüşlü çatı örneği olur.) 

İşteş Çatı

• İşteş çatıda eylemi en az iki kişinin yapma anlamı vardır. 
• Öznesi gerçek özne olur. 
• –ş ekini alır.  
• Eylemi karşılıklı veya birlikte yapma anlamı vardır. 
  • Merve ile Nur dostça selamla – ş – tı (Eylemi en az iki kişi karşılıklı bir şekilde yaptığı için işteş çatı örneği olur.) 
  • Kuşlar uç – uş – tu (Eylemi en az iki kişi birlikte yaptığı için işteş çatıdır.) 

Şimdi  bak– fiilini öznesine göre çekimleyelim. Bu şekilde aklınıza daha rahat girecektir.  

•  Bak –  (herhangi bir çatı eki almadığı için etken) 
  • Dosyalara baktım / etken çatı 

• Bak – ıl ( – l ekini aldığı için edilgen çatı )
  • Dosyalara bak – ıl – dı / edilgen çatı  

• Bak – ın ( – n ekini aldığı için dönüşlü çatı ) 
  • Dosyalara bak – ın – dım / dönüşlü çatı 

• Bak – ış ( – ş ekini aldığı için işteş çatı  ) 
  • Onunla bak – ış – tık / işteş çatı  

Nesne – Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

Geçişli Fiil

• Nesne alan ya da alabilen eylemlerdir. 
• Neyi ve kimi sorularına cevap verirler. 
• Kolay yolu , eylemin başına (onu) getirdiğinde anlamlı oluyorsa geçişli fiil olur. 
  • Arabayı (onu) çaldım. (eylemin başına onu getirdiğinde anlamlı olduğu için geçişli fiil.) 

Geçişsiz Fiil

• Nesne alamayan eylemlerdir. 
• Neyi ve kimi sorularına cevap vermezler. 
• Eylemin başına (onu) getirdiğinde anlamsız olur. Anlayacağın geçişli fiilin tam tersi. 
  • Arabaya (onu) baktım. (eylemin başına onu getirdiğinde anlamsız olduğu için geçişsiz fiil.) 

Ettirgen Fiil

• Geçişli bir fiilin üzerine ( – r , – t , – dır ) ekleri getirilerek yapılır. 
• İşi başkasına yaptırma anlamı vardir. Argo tabirle söylersek işi başkasına kitliyoruz. 
  • (onu) okumak / geçişli 
  • Kitabı oku – t – tu / geçişli fiilin üzerine –t ekini getirerek işi başkasına yaptırdık. Bu da ettirgen çatı olduğunu gösterir bize. 

Oldurgan Fiil

Bu sefer geçişsiz bir fiilin üzerine (-r , -t , -dır) eklerini getirerek onu geçişli hâle getireceğiz.  

• (onu) ağlamak  / geçişsiz  

• Beni  (onu) ağla – t – tı / Geçişsiz bir fiil olan ağlamak eylemi üzerine ( – t ) ekini getirerek onu geçişli hale getirdik. Bu oldurgan çatı olduğunu gösterir.  

kaynakça: kunduz.com